Ahmed Arif ve Cemal Süreya Londra’da Aynı Sahnede

28 Şubat 2019

Ali Has’ın yazdığı “Ben Kolay Öl­mem” oyunu iki şairin Ahmed Arif ile Cemal Süreya’nın hayatlarını bir hika­yede anlatıyor.

“Ben Kolay Ölmem”in prömiyeri İngiltere’nin alternatif tiyatro akımı­nın öncü kuruluşlarından olan Lond­ra’daki Arcola Theatre’da 11-12-13 Mart 2019 günlerinde yapılacak.

Ahmed Arif ve Cemal Süreya’nın yaşamları ve sanatlarının aktarıldığı oyunu Londra’da yaşayan hukukçu Ali Has’ın kaleme aldı. Prömiyeri sonrası ve Türkiye gösterimleri gerçekleşecek bu oyun hakkında Ali Has ile konuştuk.

Biraz kendinizden bahseder mi­siniz?

Meslek olarak avukatlık yapmak­tayım ve son 16 yıldır temel uzman­lığım ağır ceza hukukudur. Ben henüz dört yaşında iken ailem ile İngiltere’ye yerleştik. Ailem 1980’lerde siyasi iltica talebi ile İngiltere’ye gelmişler. İlkokul­dan üniversiteye kadar eğitimimin tü­münü Londra’da tamamladım.

Savunma avukatı olarak mesleğimi icra etmem ve ailemin politik kimliği, insan hakları çalışmalarına büyük ilgi göstermeme yol açtı. Bu yönüyle aynı zamanda bir insan hakları avukatı ve aktivistiyim. Bu bağlamda toplumla­rın/halkların ulus devletler tarafından kriminalizasyonu konusuna özel ilgi duyuyorum ve insan hakları alanındaki çalışmalarım genellikle bu konuyu gün­deme getirme amaçlıdır.

‘’Ben Kolay Ölmem’’ oyununuzun konusu okuyucularımız ile paylaşır mısınız?

‘Ben Kolay Ölmem’ son iki yıldır üze­rinde çalıştığım bir proje. Proje, özel­likle toplumların/halkların kriminalize edilmesi konusunda, insan hakları avukatlığı ve aktivist çalışmalarımdan yola çıkarak yıllar içinde geliştirdiğim bir fikir olarak başladı. Bu bağlamda, oyunun esasen insan hakları çalışma­larımın bir uzantısı olduğunu söyleye­bilirim.

Oyunda temel fikir, Türkiye’deki farklı halklara mensup insanların asi­milasyonu amaçlı üstü kapalı ve açık olmak üzere çeşitli tekniklerin kulla­nılmasıdır. Oyun, Türkçe edebiyatı­nın çok önemli iki şair ve yazarı olup, aynı zamanda Türkiye’nin Kürt ve Alevi halklarının da birer ferdi olan Ahmed Arif ve Cemal Süreya’yı anlatıyor.

İki şairin gerçek yaşam öykülerini, yaşadıkları gerçek olaylarını, zorluk­larını ve şiir ve edebiyat tutkularını anlatırken alt metin olarak da Cumhu­riyetin amaçlarına ve hedeflerine uy­gun olarak iki şaire ve onların nezdinde mensup oldukları halkları, asimilasyon amaçlı kullanılan çeşitli teknikleri de eleştirel bir biçimde sorguluyor.

Siz gerçekte ağır ceza avukatısınız. Türkçe yazan iki büyük şairi Cemal Süreya ve Ahmed Arif’i aynı hikayede bir araya getirmeye sizi sürükleyen motivasyon ne idi?

Gençlik yıllarımdan bu yana Ahmed Arif’in çalışmalarına büyük ilgi duymu­şumdur. Onun sözcük ve cümle kulla­nım şekli ve anlamlarının altında yatan ton ve alt metinler her zaman benim için bir hayranlık vesilesi olmuştur. Onun sözcük ve cümle kullanımın­daki büyüsü, okuduğum diğer şairler­den çok farklı.

Nitekim aynı dizede ilham, aşk, tutku, keder ve umut duygusu yara­tabilen ve aklıma gelen nadir şairler­dendir Ahmed Arif. Onun şiirleri her zaman bir yandan epik bir hikaye an­latımı gibiyken, diğer yandan da duy­gusal ilhamın derin bir etkisine sahip. Onun şiirleri Anadolu halk kültürlerin­den etkilenen orijinal lirizm ve tasvirler nedeniyle yaygın şekilde okunuyordu.

Cemal Süreya’nın yazı ve şiiri benim için aynı derecede önemli ve etkili oldu. Cemal Süreya, akıl ve olağanüstü zeka­sını yazı ve şiirleriyle yansıtma yete­neği ile beni adeta hayran bıraktı. Öyle ki şiirleri birer labirent gibidir Cemal Süreya’nın, her zaman başka bir an­lama açılırcasına açık bir kapı bırakır.

Onun aşk üzerine güçlü kalemi, onu sevgi ve tutku ile eşanlamlı yaptığı gibi, şiirlerindeki hüzün, yaşadıkları ve ona yaşatılanları da ustaca dizelendirmesi benim açımdan çok önemli bir ilham ve kaynak olduğu gibi kendisine olan hayranlığımı da artırdı adeta.

İki şairin aynı sahnede tasvir etti­ğim oyunu yazmamı teşvik eden şey, yalnızca onların yazma metotları değil, ayrıca trajik yaşam hikayeleri ve şu an­daki yaşam deneyimlerimizle onların yaşadıkları arasındaki paralelliklerdi. İki şair aslında iyi birer arkadaşlardı ve çok şey paylaştılar.

Kalemleri üslup açısından birbi­rinden çok farklı olsa da, hayat hika­yelerindeki paralellikler tek ve aynı şekilde tartışılabilir. Bu nedenle “iki şair, iki yaşam, bir hikaye” söylemini kullanmaktayım. Doğrusunu söylemek gerekirse, onların kimliklerinin bastı­rılması amacıyla yaşamlarındaki üstü kapalı ve açık asimilasyonun etkin kul­lanımının, onların kişisel yaşamları, şi­irleri ve yazıları üzerinde derin bir et­kisi olmuştur.

Ahmed Arif üzerindeki baskı ise daha “aşikar”dı. Şiirleri ve görüşleri nedeniyle dövüldü, gözaltına alındı, hapsedildi ve işkenceye maruz kaldı. Bilinmez ama belki de bu nedenle ken­disi de bazen bir o kadar açık olabili­yordu şiirlerinde.

Zaman zaman Ahmed Arif şiirle­rindeki sitemkar keskinliği görürüz örneğin; “…dört yanım puşt zulası, dost yüzlü, dost gülücüklü…” veya “Ahmed’in işi ilk rast gidiyor, ilktir dost elinin hançersizliği…” gibi mısralar ile aslında sistemin dayatmalarına atıfta bulunmakta.

‘’Ben Kolay Ölmem’’, Türkçe ede­biyatının en büyük yazar/şairlerinden ikisi olarak değerlendirilen Ahmed Arif ve Cemal Süreya’nın pek çok otobiyog­rafik belgesine, anısına, röportajına ve mektubuna dayanan uzun ve ciddi bir emek harcanan bir araştırma sürecinin ürünüdür.

Oyunu kaleme alma sürecinizden bahseder misiniz?

Oyunun yazım süreci benim için en zor kısımdı. İlk defa bir tiyatro oyunu yazıyordum ve çok erken aşamalarda gerçekte ne kadar zor olduğunu göre­biliyordum. Ancak bu beni yazmaktan alıkoymadı.

Sonuç olarak, oyunun ilk taslağını 2017 yılının başında tamamladım. İlk taslaktan memnun değildim ve niha­yetinde sahnelenip halka gösterilme­sinden tamamen memnun olduğum bir aşamaya gelinceye kadar daha fazla araştırma yapmaya karar verdim.

Türkçe edebiyatının en büyük şa­irlerinden ikisiyle ilgili yazıyordum ve ilk defa ikisi aynı sahnede canlandırı­lacaklardı. Bu nedenle benim açımdan oyun mükemmel olmalıydı.

Oyunun araştırma öğesi benim için en çok zaman alan şeydi. İki şaire iliş­kin onlarca kitabı, gazete makalelerini, mektuplarını, özel dergi incelemelerini ve çevrimiçi kaynakları okudum; şiir­lerini ve edebiyatlarını eleştirel bir şe­kilde inceledim ve dizelerindeki alt me­tinleri aradım.

Cemal Süreya’nın gerçek arkadaşla­rıyla tanışıp sohbet etmek, onun karak­terini ve gerçek yaşam olaylarını dik­kate almak için birçok kez İstanbul’a seyahat etmem gerekti. Onları daha iyi anlamak için ayrı ayrı Cemal Süreya ve Ahmed Arif’e adanmış İstanbul ve Diyarbakır müzelerine gittim.

Onu daha iyi anlamak için İstanbul Bostancı’da Cemal Süreya’nın en çok ziyaret ettiği restorana gidip vakit har­cadım. Aynı şekilde yaşadığı semt olan Kadıköy/Moda’da saatlerce yürüyüşle­rim olmuştur.

Bu hazırlık süreci nasıl geçti? Bu süreçte sizde kalıcı yer eden bir anı varsa paylaşır mısınız?

Oyunun araştırma ve yazma öğesi benim için oldukça zevkliydi. Biliyor­dum ki benzersiz bir şeye sahiptim; iki şairi incelerken daha önce kimse­lerin yapmadığı bir çalışmaya ve bakış açısına sahiptim. Bu nedenle aslında araştırmak ve yazmak oldukça zevkli hale geldi. Ofisimden ya da mahkeme­den çıkıp eve biran önce varıp yiyecek bir şeyler atıştırdıktan sonra okuma, araştırma ve yazıma dönmek için ne kadar da sabırsızlandığım günleri ha­tırlıyorum.

Mahkemede müvekkillerimi temsil ederken, o esnada oyuna dahil edebi­leceğim şeyleri düşündüğüm zamanlar olurdu. Onları unutmamak için mah­keme salonunda kısa notlar alırdım ve daha sonra üzerlerinden geçerdim. Çünkü iki şaire travmatik yaşamları ve onlara uygulanan baskının bakış açı­sıyla bakıyordum; sanki onların masu­miyetlerini kanıtlamaya çalışıyordum.

Bu nedenle, onlar hakkında yaz­mam ve onlara uygulanan travmayı vurgulamam bende bir tutku oldu. Mesela Ahmed Arif, kaleminin yarat­tığı sonuçtan o kadar korkmuştu ki, daha fazla yazması ve yayınlaması konusunda ısrar ettiklerinde ailesine şiirleri aklında tuttuğunu söyleyecekti.

Gerçekten de, 1968’deki ilk yayının­dan bu yana 60’in üstünde yeni bas­kısı olan tek bir kitap yazdı. Düşün­senize kendisine yaşatılan travmanın ağırlığını ailesine yaşatmama endişesi ve yazmamak ile onları koruma içgü­düsü…

Tüm süreç bana eleştirel düşünme ve oyun yazmayla ilgili çok şey öğretti, çünkü daha önce yaptığım ya da de­nediğim hiçbir şeye benzemiyordu. Bunların yanı sıra edindiğim yeni ar­kadaşlıklar, yeni insanların hayatıma dahil olması oldu tabii ki de. Tüm bu süreçten oldukça haz aldığımı söyle­yebilirim.

Oyunu yazma sürecini tamam­ladıktan sonraki çalışmalarınızdan bahseder misiniz?

Metni tamamladıktan sonra, oriji­nali olan 3 saatten yaklaşık 2 saate ka­dar kısaltma için yeniden düzenlemeye devam etmek zorunda kaldım. Metin­leri gözden geçirmeme yardımcı olan İstanbul’daki tiyatro endüstrisinde öne çıkan ve deneyimli insanlardan, met­nin dramaturjisi konusunda çok de­ğerli tavsiye ve yardımlar aldım.

Bir kez daha bu süreç benzer şe­kilde bana yaratıcı yazma ve eleştirel düşünme hakkında çok şey öğretti ve bir kez daha bu sürece yardımcı olan tüm arkadaşlara teşekkür ediyorum.

Oyunun araştırma ve yazma süre­cinde, ‘müziğin’ oyunun önemli bir tamamlayıcı öğesi ve parçası olaca­ğını her zaman biliyordum. Bunun en önemli nedeni, canlandırmayı hedefle­diğim kesin hislerin sahneye aktarıla­bilmesi içindi.

Baştan, düşüncelerimi ve fikirle­rimi kağıda dökerken, arka planda ne tür müziklerin çalınması gerektiği ko­nusunda çok nettim. Nitekim, Kardeş Türküler veya Bajar gruplarının müzik tarzlarının bu oyun için ideal bir beste türü olacağını hep hayal etmiştim.

Müzikleri sürekli yeni kalan ve mü­zikte yaratıcılıklarını hiç yitirmeyen en­der gruplardır ikisi de.Aynı zamanda Türkiye içindeki çeşitli renkleri kendi müzikleri aracılığıyla canlandırabilme­leri bu oyun için önemli bir faktördü.

Ancak benim için daha önemli olanı, Türkiye’nin Doğu ve Güneydoğu Ana­dolu’sundaki kültürlerin derin köklü lirizmini hassasiyet, duygu ve his ile gösterme yetenekleriydi.