Öğrenilmiş Çaresizlik Ve Yaratıcı Düşünmenin Körelmesi

Bu yazı 22 Ocak 2020 tarihinde yayınlanmıştır

Bugün ruh sağlığımızı hatta be­den sağlığımızı derinden ve uzun sü­reli etkileyen bir durumun üzerinde duracağım. Bundan yirmi yıl önce ilk psikoloji lisans öğrenimimi aldığım yıllarda şöyle bir deney uygulamış­tık öğrenciler üzerinde. Tabii biz de yeni yetme öğrencilerdik ama çok iyi bir öğretim üyemizin yol gösterici­liği şansımız olmuştu. Bilirsiniz tek bir öğretmen ya da tek bir insan bü­tün hayatınızı iyi yada kötü yönde şe­killendirebilir genç yaşlarda. Doğru ve idealist insanlarla karşılaşmanız dileğiyle devam ediyorum.

O yıllarda araştırmalar ve deney­ler benim ve bir kaç idealist arka­daşım için bilimsel genel geçer bil­ginin edinilmesinde tek ve en kabul gören biçimiydi. Hikayenin bu tara­fıda can alıcı olmasına rağmen çok uzatmayayım. O zamanlar malum ilgi alanımız sosyal ve ekonomik koşulların insan psikolojisi üzerin­deki etkilerini anlamaya çalışmaktı. Çünkü hepimiz 70lerin sonunlarında doğmuş 80lerde çocukluğumuzu ge­çirmiş ve 90ların sonunda da Üni­versite öğrencisi olmuştuk. Ne bek­lenebilirdi ki hamurumuzu yoğuran kaygılarımızı ve meraklarımızı besle­yen şeyler doğal olarak içinde bulun­duğumuz dönem ve şartlardan etki­leniyordu. Mutluluk nedir sorusunu sorabilmemiz için yılların geçmesi gerekmişti.

Belirgin ve kuvvetle inandığımız bir hipotezimiz de vardı. O da şuydu:

Yaratıcı düşünme insanların problem çözümü, durumları de­ğerlendirme becerisi ve yaratıcı çözümlere yönelme arzusuyla iliş­kilidir. Öğrenilmiş çaresizlik yara­tıcı düşünmeyi körelten bir etkendir. Dolayısıyla sürekli olarak öğrenilmiş çaresizlik yaratan durumlara maruz kalan insanlarda zamanla düşünme ve sorun çözme becerilerinde aksa­malar gelişecektir. Bu da depresyon ve başka psikolojik sıkıntıların kapı­sını aralayacaktır.

Bazen kısa süreli ve tek kereye mahsus durumlar bile insanların üzerinde kalıcı çaresizlik duygusu yaratabilir ve yıllarca bunun etkisin­den kurtulamayabilirler. Düşünün ki bir de bu türlü koşul ve muamelenin süreklileştiği bir ortama maruz kal­mış insanlar için çok daha hayatı bir sıkıntıdan söz etmiş oluyoruz.

Meraklı öğrenciler olarak öğre­tim üyemizin de desteği ile şöyle bir deney uygulamıştık. Araştırmamızın büyük ayağı fabrikalardaki işçilerle görüşmek olacaktı. Pilot araştırma­mızı ise üniversite öğrencileriyle yapmıştık. O zamanlar denek top­lamak daha kolaydı. Bir anfi dolusu öğrenciye şöyle bir uygulama yap­tık. Uygulamanın sonuna dek bilgi vermeyeceğimizi ama sonunda açık­layacağımızı söyledik. Tüm grubu dağınık olarak iki gruba ayırdık Bundan onların haberi yoktu. Hep­sine eşit zaman verdik ve o zaman dolduğunda oyunu bırakmalarını istedik. Birbirlerinden destek al­mamaları içinde uzak mesafelerde oturmalarını istedik. Tıpkı bir sınav ortamında olduğu gibi. Çünü birbir­leriyle konuşmaları uygulamayı bo­zabilirdi. Grubun birine çözümlü olan bir labirent oyunu diğer gruba da çözümsüz bir labirent oyunu ver­dik. Bu kısmı onlarda öğrenilmiş ça­resizlik duygusunu yaratmak için bir manipülasyondu. Ardından da önce­den belirlediğimiz bazı temel konu­larda akıllarına gelen bütün kelime­leri yazmalarını istedik. Bu kısmı da uyguladığımız manipülasyonun on­ların yaratıcı düşünme becerisine et­kisini ölçmekti. Merak etmeyin de­neyin sonunda gerçeği öğrendiler. Tabii ki etik olarak onları bu kötü duygu içinde bırakamazdık. Bu pi­lot araştırma deneyimizin sonunda elimizde anlamlı düzeyde veriler elde etmiştik. Düşündüğümüz gibi çözümsüzlük duygusu yaratıcı dü­şünme becerisini etkiliyordu.

Maalesef fabrikalarda istediğimiz genişlikte araştıramamış olsak da ilk deney tecrübemiz için çok büyük bir adımdı bizim için. Bu da male­sef ülkemizde yetenekli ve meraklı gençlerin yeterince destek göreme­mesi hatta yollarının tıkanması yü­zündendir.

Peki burdan nereye varacağım acaba?!…

Bence siz zaten konunun gidişa­tını gördünüz ama ben yine de sö­zümü bitireyim. Birçok dil ve kül­türde bu denli koşullanmalar yay­gındır. Fakat yıllar içinde gördüğüm danışanların çeşitlenmesiyle çok daha belirginleşen bir gözlem ola­rak söyleyebilirim ki bizimki gibi ka­derci ve kederci toplumlarda öğre­nilmiş çaresizlik duygusu çok daha yaygın. Daha fazlası olarak şunu da ilave edebilirim ki maalesef bu nere­deyse stratejik ya da kültürel günlük bir alışkanlığa dönüşmüş durumda.

Şu sözler size tanıdık geliyor mu?

Yok bu iş olmaz… bu işin oluru yok benden söylemesi!!! Bırak işte ne yapsan boş… ne yaparsan yap so­nuç aynı… hayatta hangi işim doğru gitti ki!… deneyeyim ama olmayaca­ğını biliyorum…. çıkış yok kardeşim zorlama… kafanın dikine gidiyorsun sonunda sen de göreceksin sonuç vermeyeceğini… demedi deme!!! Listeyi uzatmayalım. Bunlar tanı­dık geliyorsa öğrenilmiş çaresizlik tuzağına düşmüşsünüz ya da çev­reniz bu duygu haliyle sürekli ola­rak yaşamı yorumluyor demektir. Böyle olduğunda kendinizi kapana kıstırılmış, çözümsüz ve çaresiz his­sedecek ve umutlarınızı köreltmeye başlayacaksınız. Dolayısıyla karam­sar ve kaygılı hatta çökkün hisset­meniz olasıdır.

Albert Einstein’ın şu sözünü ha­tırlatarak bitireyim. “Aslında her­kes dahidir. Ama siz kalkıp bir ba­lığı, ağaca tırmanma yeteneğine göre yargılarsanız, tüm hayatını aptal ol­duğuna inanarak geçirecektir.”